Mówi się, że mapa zasobów i potrzeb jest podręcznym narzędziem organizatora społeczności lokalnej, ale aby była użyteczna i po opracowaniu nie trafiła jedynie do szuflady lub na półkę, powinna być rzetelnie przygotowana, zawierać szeroko zaprezentowane wyniki z diagnozy zakończone wnioskami i planem działań.
Mapa zasobów i potrzeb to raport z badań przeprowadzonych w społeczności o charakterze terytorialnym lub kategorialnym. Raport z diagnozy, która stanowi jedno z podstawowych zadań organizatora społeczności lokalnej i poprzedza działania w społeczności. Diagnoza powinna być zaplanowana i przebiegać w kilku następujących po sobie etapach, po zakończeniu każdego z nich możliwe jest przystąpienie do skonstruowania raportu w postaci Mapy zasobów i potrzeb. Może on być sporządzany w kilku etapach i musi zawierać materiał dotyczący jednej konkretnej społeczności wybranej do pacy metodą OSL. Poniże j opiszę strukturę raportu.
Opis społeczności lokalnej
Pierwsza cześć raportu stanowi opis społeczności lokalnej. Zawiera uzasadnienie wyboru społeczności, a także jej opis zawierający, m.in.: dookreślenie granic terytorialnych, usytuowanie w skali miasta lub gminy, zagospodarowanie przestrzennego, stanu środowiska naturalnego, sytuacji ekonomicznej, cech charakterystycznych. Opis powinien być przygotowany w oparciu o obserwację wybranej przestrzeni oraz analizę istniejących dokumentów. Dopełnienie mogą stanowić zdjęcia, ilustrujące cechy charakterystyczne tej społeczności.
Zasoby społeczności lokalnej
Druga część zawiera opis zasobów społeczności lokalnej z podziałem na instytucjonalne, materialne i ludzkie. Wymaga opisu zasobów instytucjonalnych, do których można zaliczyć: instytucje i organizacje działające w sferze publicznej, pozarządowej oraz biznesowej. Poza opisem zasobów zlokalizowanych w opisywanej społeczności lub w przypadku ich braku na danym terenie zasadne jest opisanie innych ważnych z punktu widzenia mieszkańców i zaspakajania ich potrzeb, zlokalizowanych poza wybranym terytorium. Opisy powinny zawierać: nazwę danej instytucji/organizacji, dane teleadresowe, imię i nazwisko osoby zarządzającej oraz krótki opis działalności, uwzględniający zadania istotne z punktu widzenia mieszkańców oraz organizowania społeczności lokalnej. Jest miejscem prezentacji zasobów o charakterze materialnym, do których można zaliczyć, m.in.: nieruchomości, finanse, miejsca, skupiające mieszkańców, miejsca do wykorzystania. Konieczny jest także opis kanałów komunikacyjnych, poprzez które możliwe jest kontaktowanie się ze społecznością. Opis zasobów materialnych powinien zostać dokonany z podziałem na zasoby w działaniu, które na co dzień są wykorzystywane, oraz możliwości, do których zalicza się, min. historię danej społeczności, dzięki której powstały szczególnego rodzaju więzi między jej członkami, różnego rodzaju wydarzenia bieżące, które łączą lub dzielą daną społeczność, a także inne zasoby naturalne lub materialne, np.: pustostan, który może w przyszłości stać się miejscem spotkań dla mieszkańców. Trzecią grupę zasobów stanową ludzie, osoby ważne dla społeczności reprezentujące różne sfery życia, w tym lokalne autorytety. Opisy powinny być sporządzone w oparciu o posiadane informacje, własną obserwację oraz analizę stron internetowych poszczególnych instytucji, jak i gminy. Uzupełnienie będą stanowiły dane pozyskane w drodze wywiadów z przedstawicielami poszczególnych instytucji, celem zebrania informacji na temat ich działalności.
Charakterystyka mieszkańców oraz ich problem i problemów
Trzecia część raportu zawiera opis charakterystyki mieszkańców oraz ich potrzeb i problemów. Jest to miejsce na opis danych pozyskanych w toku badań obejmujących dwa obszary, cechy społeczno demograficzne mieszkańców oraz rozpoznane ich potrzeby oraz problemy.
Prezentacja cech społeczno demograficznych powinna zawierać, m.in.: liczbą mieszkańców, strukturę wieku, płeć, wykształcenie, a także opis struktury rodzin, sytuacji materialnej, zawodowej, stanu zdrowia, czy też wskaźnik przestępczości. Dopełnieniem będzie wskazanie przeważających grup kategorialnych, np. seniorów, które występują w danej społeczności lokalnej.
Niezbędne do opisu dane powinny być pozyskane poprzez analizę różnego rodzaju sprawozdań, dokumentów, i uzupełnione o informacje zgromadzone w toku wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami lokalnych instytucji, a także własną obserwację.
Opis problemów i potrzeb mieszkańców składa się z dwóch części, w pierwszej organizator społeczności lokalnej dokonuje wstępnego określenia problemów w oparciu o własną obserwację, która powinna być ukierunkowana na stan danej przestrzeni, tj. czystość, wygląd zewnętrzny i wewnętrzny budynków, ulic i dróg, miejsc spędzania czasu wolnego, np. placów zabaw, a także relacji między mieszkańcami.
W drugiej części powinny zostać zaprezentowane wyniki badań na temat potrzeb i problemów, przeprowadzonych wśród mieszkańców oraz przedstawicieli lokalnych instytucji i organizacji. Powinny one dostarczyć informacji dotyczących takich zagadnień jak: postrzeganie swojej społeczności na tle innych, jej znaczenia, relacji międzyludzkich, zaangażowania mieszkańców w lokalne sprawy, postrzeganie lokalnych zasobów społeczności i ich roli w rozwiązywaniu lokalnych problemów, dostępności. Niezbędne jest zaprezentowanie występujących na danym obszarze problemów i niezaspokojonych potrzeb wraz z wyjaśnieniem stopnia ich uciążliwości dla mieszkańców, a także dotychczas podejmowanych działań na rzecz rozwiązania istniejących problemów i ich efektów. Dopełnienie będą stanowiły informacje obrazujące sposoby na rozwiązanie wskazywanych problemów oraz roli jakie mogą w tym zakresie odegrać sami mieszkańcy, w tym jaką rolę dla siebie widzą osoby badane. Badania mieszkańców powinny zostać przeprowadzone przy wykorzystaniu wywiadów swobodnych i wywiadów grupowych.
Część diagnostyczna powinna być wzbogacona o informacje pozyskane od przedstawicieli instytucji/organizacji zlokalizowanych na danym terenie lub poza nią, ale działających na rzecz danej społeczności. Powinna dać odpowiedź jak osoby te postrzegają społeczność i zawierać opis: dobrych i słabych stron społeczności, dostrzeganych w niej problemów, postrzeganej aktywności mieszkańców, możliwości ich zaangażowania w proces zmian, a także swojej roli w tym procesie.
Prezentacja badań przeprowadzonych z mieszkańcami i osobami funkcyjnymi powinna być sporządzona według schematu: metodologia badań, prezentacja wyników badań, wnioski. Wzbogaceniem materiału mogą być przywoływane konkretne wypowiedzi badanych wraz z opisem emocji, jakie badania wzbudzały w badanych.
Potencjał społeczności lokalnej
Część czwarta raportu zawiera opis potencjału społeczności lokalnej, czyli sił tkwiących w danej społeczności, jej mocnych stron. Analiza powinna być ukierunkowana na dookreślenie potencjału badanej społeczności, pod katem: poczucia tożsamości z danym miejscem, wpływu na sprawy związane z funkcjonowaniem społeczności, wspólnych wartości, normy, czy też wizji dotyczących danej społeczności, stopnia zaangażowania mieszkańców we wspólne sprawy, umiejętności rozwiązywania problemów, dostępu do zasobów ludzkich, materialnych, ekonomicznych oraz politycznych, które są zlokalizowane w danej, jak i poza nią.
Podsumowanie i wnioski
W ostatniej części raportu należy podsumować przeprowadzone badania i sporządzić wnioski, a także dookreślić problemy, którymi należy zająć się w pierwszej kolejności oraz zaprezentować plan działań w społeczności, uwzględniający zadania wraz z terminem ich wykonania.
Podsumowanie dotyczy materiału opisanego w całym raporcie, powinno być zbieżne z treściami zaprezentowanymi wyżej. Również zaprojektowany plan działań musi wynikać z diagnozy i być odpowiedzią na problemy i potrzeby społeczności, przy jego konstruowaniu należy wziąć pod uwagę, nie tylko skalę problemów czy potrzeb ale również możliwości ich rozwiązania przez organizatora oraz samych mieszkańców. Ułożony w odniesieniu do wybranych problemów plan nie musi zawierać dużego rozmiaru działań, warto zaplanować pracę małymi krokami, co pozwoli na szybszą identyfikację sukcesów i wpłynie na motywację zaangażowanych. Niewskazane jest umieszczanie w planie działań zadań, które nie mają uzasadnienia w diagnozie.
Możliwości wykorzystania
Diagnoza powinna stanowić punkt wyjścia do pracy metodą OSL w wybranej społeczności lokalnej, zaś opracowana na jej podstawie mapa zasobów i potrzeb, podręczne narzędzie będące drogowskazem dla pracy organizatora społeczności lokalnej. Praktyka pokazuje, że raport może mieć wiele zastosowań, opierając się na doświadczeniu własnym oraz wypowiedziach organizatorów posługujących się tym narzędziem, przytoczę kilka z nich. Mapa jest uznawana za przewodnik po zasobach społeczności, zawierający tak często wykorzystywane dane teleadresowe, czy opisy ich działalności, albo też za kompleksowe zestawienie problemów i potrzeb, które pozwala dostrzec ich skalę i ustalić kolejność ich rozwiązywania. Jako narzędzie, którego opracowanie wymaga przeprowadzenia badań, stwarzając tym samym okazję do poznania mieszkańców oraz potencjalnych parterów, działanie to doskonale zapoczątkowuje procesy budowania relacji czy współpracy. Jest również postrzegana jako materiał promujący dokonania organizatora społeczności lokalnej, świadczy o jego wkładzie pracy, zaangażowaniu, umiejętnościach. Z powodzeniem jest wykorzystywana w dialogu z lokalną władzą, partnerami, a także im udostępniania celem pogłębienia analizy przedstawionej sytuacji. Możliwość odwołania się do diagnozy i opracowanej w jej efekcie mapy zasobów i potrzeb, uwiarygodnia pracę organizatora i świadczy o jego profesjonalnym działaniu.
Monika Makowiecka
Monika Makowiecka – pedagog, absolwentka Uniwersytetu w Białymstoku, Wyższej Szkoły Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Św. oraz studiów podyplomowych Zarządzania Gospodarką Społeczną na Uniwersytecie Warszawskim. Członkini Rady Programowej Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL. Trenerka CAL, uczestniczka XIV Szkoły Trenerskiej STOP, licencjonowana trenerka programu Spadochron. W latach 2000 – 2010 pracownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Radomiu, gdzie min. współorganizowała i prowadziła Klub Integracji Społecznej. Od 2010 roku prowadzi działalność edukacyjną, w szczególności w obszarze pomocy społecznej. Współpracuje w realizacji projektu systemowego „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej”, posiada doświadczenie mentora grup i środowisk, w pracy z pracownikami socjalnymi – organizatorami społeczności lokalnych z ośrodków pomocy społecznej ze średnich i dużych miastach oraz pełniła rolę opiekuna – coacha dla grupy z małych miejscowości.