Faza upowszechniania w projekcie „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” to był czas szkoleń, spotkań i rozmów w gronie pracowników socjalnych, których tematem przewodnim było organizowanie społeczności lokalnej

Organizowanie społeczności lokalnej – aktywna pomoc społeczna, pod takim tytułem odbywały się szkolenia upowszechniające Model organizowania społeczności lokalnej. Zostały zrealizowane przez Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL. W terminie od kwietnia 2013 do lutego 2014 roku, w  122 szkoleniach wzięło udział 3014 osób, byli to w szczególności pracownicy socjalni z ośrodków pomocy społecznej, ale również powiatowych centrów pomocy rodzinie, czy domów pomocy społecznej. Poprzez szkolenia, informacja o Modelu OSL dotarła do 869 instytucji pomocy i integracji społecznej w różnych regionach Polski.

Uczestnicy poznawali Model organizowania społeczności lokalnej (OSL)/ środowiskowej pracy socjalnej, narzędzia główne, czyli pracę ze społecznością terytorialną i kategorialną oraz wspierające:  partnerstwo, grupy, wolontariat. Poznali nową funkcję pracownika socjalnego jako organizatora społeczności lokalnej, w trzech rolach: animatora, organizatora sieci i lokalnego planisty. Zostali zapoznani z przepisami prawnymi istniejącymi i rekomendowanymi, związanymi z organizowaniem społeczności lokalnej, a także z rekomendowaną strukturą instytucji związaną z realizacją Modelu OSL. Zapoznali się z dobrymi praktykami wypracowanymi w fazie pilotażu projektu, oraz wymiarami empowermentu społeczności.

Zrealizowane szkolenia to nie tylko przestrzeń do zdobywania wiedzy i zwiększania umiejętności, to również możliwość spotkań grupy zawodowej pracowników socjalnych, okazja do wymiany doświadczeń, dyskusji i rozważań nad przyszłością pomocy społecznej, zmieniających się metod pracy i roli pracownika socjalnego. Zebrane podczas szkoleń wypowiedzi uczestników oraz wnioski zapisane przez nich w ankietach ewaluacyjnych, pozwoliły na zgromadzenie opinii, poglądów i uwag odnośnie organizowania społeczności lokalnej. Zostały one wykorzystane do opracowania niniejszego materiału, dodatkowo wybrane wypowiedzi osób zostały zamieszczone w postaci cytatów. Materiał ten stanowi próbę ukazania obrazu, jak pracownicy socjalni postrzegają organizowanie społeczności lokalnej.

Podczas ewaluacji szkoleń uczestnicy zostali poproszeni o wyrażenie swojej opinii o metodzie organizowania społeczności lokalnej. Z badań ankietowych wynika, że 94% spośród nich uznało, że organizowanie społeczności lokalnej jako koncepcja pracy socjalnej powinno być wdrażane przez instytucje pomocy i integracji społecznej. Przy czym, za najwłaściwsze instytucje do pracy tą metodą, z uwagi na znajomość środowiska, przygotowania kadry pracowniczej, prowadzonej współpracy z instytucjami i podmiotami, wskazywano ośrodki pomocy społecznej. OSL było uznawane za przyszłościowy trend w pracy socjalnej, opinię swoją ankietowani uzasadniali tym, że jest metodą angażującą społeczność, wzmacniającą oraz stwarzającą warunki do rozwoju i integracji. W formułowanych wypowiedziach wskazywali na korzyści wynikające z pracy OSL dla organizowanych społeczności oraz ośrodków pomocy społecznej i zatrudnionych w nich pracowników.

Jako korzyści dla społeczności wskazano: „daje poczucie sprawczości klientom”, „aktywizuje mieszkańców i nie uzależnia od pomocy społecznej”, „umożliwia zmianę postaw, sposobu myślenia, wartości”, „w zintegrowanej społeczności wiele problemów pojedynczych osób może zostać rozwiązanych”, „własna inicjatywa społeczności lokalnej jako bezpłatne rozwiązywanie problemów”, „pobudzone relacje pobudzają do działania”.

Wśród przytaczanych korzyści dla instytucji znalazły się: „OSL ułatwia pracę, rozszerza działania i zwiększa ich skuteczność”, „forma pracy umożliwiająca uniezależnienie klientów od świadczeń pomocy, odejście od pracy papierkowej na rzecz pracy socjalnej”,  „więcej oddolnych inicjatyw, a nie tylko Ośrodek inicjatorem wszystkiego”,  „praca z wielopokoleniową społecznością daje możliwość podejścia do problemu od kuchni”.

 W kontekście korzyści dla pracownika socjalnego przytaczano: „rozwój osobisty”, „rozwój umiejętności zawodowych”, „poprawę relacji ze społecznością”, „systematyczna praca plus łączenie metod daje efekty”, „pracownik myśli my a nie ja”, „ pracownik ma mniej na głowie”, „ zwiększa prestiż zawodu”.

Uczestnicy rozważali o potrzebie zmian w pomocy społecznej i w OSL dostrzegali szansę na wzmocnienie obecnego systemu pomocy społecznej:  „jest to potrzeba naszych czasów”, „to przyszłość pomocy społecznej”, „większa możliwość działań”, „poprawia efektywność pomocy”,  „jest to metoda niezbędna gdyż pozwala na rozwiązanie problemów innych niż finansowe”, „to jedyna droga do zmiany całego systemu pomocy społecznej”, „bo posiadamy kadrę, która może pracować, tą metodą”, „przyznajemy tylko zasiłki, a nie wykorzystujemy metody środowiskowej pracy socjalnej, która jest efektywna”.

Część osób uznała za słuszną koncepcję wdrażania OSL w swoim Ośrodku, jednocześnie wskazując na przygotowanie merytoryczne i posiadany potencjał:  „posiadamy profesjonalistów”, „mam zdolności organizacyjne i duży potencjał, który mogę wykorzystać”.

Podkreślanej potrzebie zmian w systemie pomocy społecznej, które szczególnie uwzględniałyby metodę środowiskową, towarzyszyły wypowiedzi zwracające uwagę, na to, że przepisy zobowiązujące do pracy metodą środowiskową mogą rodzić opór: „Lepiej się pracuje gdy jest się przekonanym do metody, którą się wdraża, a nie gdy ktoś ją narzuca z góry”.

Poznanie metody OSL, u 45% uczestniczących wzbudziło zainteresowanie pełnieniem funkcji organizatora społeczności lokalnej. Osoby te swoją postawę argumentowały: możliwościami bezpośredniej pracy z ludźmi i grupami, wspieraniem ich działań, wpływaniem na zmianę społeczną. Jak również podkreślali satysfakcję i spełnienie płynące z pracy w charakterze organizatora społeczności lokalnej. Pojawiały się stwierdzenia: „mam dość wywiadów i zasiłków, chciałabym pracować z ludźmi”, „już nie mogę się doczekać kiedy będziemy to robili u nas”, „chciałabym pracować metodą OSL, marzy mi się taka pomoc społeczna”.

W wielu wypowiedziach wybrzmiewały także obawy przed rekomendowanym kierunkiem zmian, jakością i sposobem wdrażania OSL, a także próby przerzucania odpowiedzialności za wdrażanie metody na decydentów. Mówiono: „obawiam się wprowadzenia zmian, bycia pod presją, bo ktoś będzie spodziewał się efektów”, „taka praca to duża odpowiedzialność, nie wiem czy bym sobie poradziła”, „myślę, że nie mam predyspozycji do tej pracy, boję się porażki”, „boję się porażki, bo zniechęca do działania, potrzebna jest współpraca, zrozumienie i świadomość”. „To radni i kierownicy powinni wiedzieć na czym polega OSL”.

Pojawiały się także chwile zadumy, które skłaniały do refleksji:  „muszę stwierdzić z przykrością – u mnie w Ośrodku praca środowiskowa leży, my jeśli już coś robimy to dla środowiska”, „praca środowiskowa na naszym terenie nie jest prowadzona, jest mi smutno, będę myślała co dalej”, „czeka nas dużo pracy i przestawienie się na inny sposób myślenia”.

Wątpliwości wyartykułowane przez uczestników szkoleń, wskazują na panujący w gronie pracowników socjalnych niepokój, o przyszłość tej grupy zawodowej. Jego zmniejszeniu mogą sprzyjać działania edukacyjne i promujące metodę środowiskową, oraz przystosowujące instytucje do pracy metoda OSL. I właśnie potrzebę organizacji szkoleń potwierdzali uczestnicy w ankietach ewaluacyjnych. Znacząca grupa, bo aż 85 % wyraziła zainteresowanie podnoszeniem wiedzy i rozwijania umiejętności z zakresu organizowania społeczności lokalnej. Mówiono: „czekam na kolejne szkolenia w tym zakresie”, „konieczna zmiana sposobu myślenia pracowników socjalnych na nowoczesne, świeże spojrzenie na pomoc społeczną”.

Naturalnie nie wszyscy uczestnicy szkoleń są zaciekawieni pełnieniem roli organizatora społeczności lokalnej. Pracą tą nie wyraziło zainteresowania 22% uczestników, jako uzasadnienie podawane były: brak predyspozycji, brak wiedzy i przygotowania, chęć kontynuowania pracy z indywidualnym przypadkiem, planowane przechodzenie na emeryturę. Zwracano także uwagę na zbyt duże obciążenie pracowników socjalnych bieżącą pracą i brak czasu na podejmowanie nowej roli.  Potwierdzają to słowa: „to nie dla mnie, nie mam predyspozycji aby pracować metodą OSL”, „nie jesteśmy na tyle rozwinięci i przygotowani, jesteśmy na etapie zaspakajania potrzeb fizjologicznych”, „nie widzę aby był to dobry plan”, „nie widzę się w tej roli, nie mam takiej osobowości”, „odnajduję się w pracy indywidualnym przypadkiem”. „Musiałabym to robić kosztem innych działań”, „przy obecnej pracy, w takim kształcie brakuje czasu na pracę OSL”. Część osób wyraziła zainteresowanie jedynie wybranymi narzędziami pracy w społeczności, lub też wspieraniem osoby, która pełniła by funkcję organizatora społeczności lokalnej. „Podoba mi się partnerstwo, że wspólnie można pracować i dzielić się zadaniami”.  „Wolontariat chciałabym mieć u siebie w ośrodku”.

Z analizy przytoczonych wypowiedzi uczestników szkoleń można wnioskować, że środowisko pracowników socjalnych w dużej mierze jest otwarte na wdrażanie metody organizowania społeczności lokalnej / środowiskowej pracy socjalnej oraz pełnienie funkcji organizatora społeczności lokalnej. Przytoczone w artykule korzyści identyfikowane przez pracowników socjalnych, dowodzą poddawaniu metody OSL analizie, rozważaniu jej skuteczności, przydatności zarówno dla społeczności lokalnych jak i instytucji. Działanie to zachęca lub nie do podjęcia wyzwania pełnienia nowej roli organizatora społeczności lokalnej. W podejmowaniu tego wyzwania pomocne może być odpowiednio przygotowane wsparcie szkoleniowe z naciskiem na rzetelną prezentację dobrych praktyk organizowanych społeczności, ukazującą zarówno sukcesy jak i trudności oraz sposoby ich pokonywania. Potrzeba doskonalenia wskazuje na dużą otwartość wśród pracowników socjalnych na pełnienie funkcji organizatora społeczności lokalnej. Osoby zostały zainspirowane nie tylko do  pogłębiania tej metody, ale również do zmiany własnego podejścia do pracy w społecznościach.  Edukacja będzie sprzyjała rozumieniu nowej roli pracownika socjalnego jako samodzielnej funkcji, oddzielonej od dotychczasowej pracy związanej z prowadzeniem wywiadów środowiskowych i przyznawaniem decyzji administracyjnych. Przyczyni się do zmniejszenia obaw tak często przytaczanych przez pracowników socjalnych i blokujących ich zaangażowanie w pracę socjalną. Refleksje uczestników w zdecydowanej większości były wysnuwane na podstawie informacji pozyskanych w trakcie szkoleń, oglądu prezentowanych dobrych praktyk, nie zaś własnych przemyśleń wynikających z pracy metodą środowiskową, co jednak zawęża obraz postrzegania OSL.

 

W materiale wykorzystane zostały dane statystyczne opracowane przez Agnieszkę Deja, specjalistkę ds. mentoringu i ewaluacji procesu zmiany w projekcie Tworzenie i rozwijanie standardów Usług Pomocy i integracji Społecznej.